Сейітқасым Әуелбеков: «Орта ғасыр құндылықтарын қазіргі қазақ санасына құйдық…»
Бөлісу:
Бүгінгі сұхбат иесі әдеттегідей ақын не жазушы емес. Философ. «Әдебиет порталына» мақала шыққан сайын бір кісі сын-пікір жазып отырады, және онысы кейде ащы, бірақ дәл пікір болып шығады. Бір күні ол кісінің орыс сайтына шыққан мақаласын оқыдық. «Қазіргі қазақ әдебиеті заманауи ма және ол қандай құндылықтарды насихаттайды?» – деп сұрақ қойыпты, бұнда қазақ руханиятына сырттан емес, ішінен қарауға мүмкіндік беретін философиялық-сыни рефлексия бар екен.
Өзімізше зерттей бастағанда Сейітқасым Әуелбековтің Францияда тұратын қазақ екенін білдік, ол жаққа кеткеніне де 28 жыл болыпты. Осы кісіден сұхбат алғымыз келді, жай әдеби журналиспіз, өз әлімізше сұрақ қойдық, толымды жауаптар болды, мысалы, қазақ қоғамындағы той мәдениеті, марапаттың мәні, әлеуметтік бедел, адам психологиясы секілді ұғымдарды тарихилық пен мәдениеттанушылық тұрғыдан терең пайымдап, Батыс пен Шығысты салыстыра отырып, объективті жүйе мен субъективті түсініктің айырмасын көрсете жауап берді. Және бұл мәселені жай «менталитет» деп қоймай, ғылыми мәселе ретінде талдауға шақыратыны бар.
Айтпақшы, бұл сұхбатта Абай туралы сұрап жатпадық, себебі, «Ана тілі» газетіне осыдан 4-5 жыл бұрын Жанарбек Әшімжанға берген сұхбатындағы Абай жайлы айтқанынан көзқарасын танығандай болдық. Сейітқасым ағамыз Абайда батыс философиясындағыдай логикалық құрылым, категориялық талдау емес, керісінше интуитивті таным, жүректен шыққан сұрақтар, ішкі диалог пен моральдық тереңдік басым екенін жақсы байқап, Абайды құр поэтикалық тұлға емес, интеллектуалдық тірек, танымдық бағдар, мәдениет сынын жүргізетін сана өлшемі ретінде қарастыруды ұсынады. Яғни, Абай бізді тұлғалық рухани тәуелсіздікке бастайтын көмекшіміз дейді, ал «ақиқат – мораль емес, зерде мен ізденіс». Бүгінгі уақытқа керек көзқарас екен дедік, сіз де оқып көріңіз:
«Абай бізге сын көзімен қажет. Надандықты, кертартпа мінезді сынаған танымдық көзқарасымен қымбат. Жалпы айтсақ, философиялық ой, ғылыми қағида, білім дегеніміз не? Ол – адам баласының өзін-өзі сақтау, қорғау жүйесінің мәдени тетіктері сияқты дүние. Сондықтан өмірге ұмтылған тірі жан, адам қоғамы ақиқатты естуге ұмтылуы тиіс. Ақиқатты білсе, болмысын біледі. Оны білсе, дамиды, өрлейді, өнеді. Ақиқаттың орнын моральмен, «құдайға шүкірмен», ойдан құрастырған «кереметпен» ауыстырса, іштей тозады, құриды. Осы жайдың үстінде отырмыз біз. Ақиқаттан қашып, қаншама сөз айтпадық! Абай бізге осы надандықпен күрес үшін қажет. Надандықтың түрі өзгерді, бірақ сыры қалды ғой арамызда. Екіншіден, Абай – ойшыл. Батыс түсінігіндегі философ емес, себебі – философияның өзіне тән техникалық әдісі бар. Жоғарыда айтқандай, әр сөздің тамырын қазбалайтын. Ойшыл бұны жол тұтпайды. Ол өз анығымен бағалы. Сол ойшыл Абай бір сөзінде: «Ақырын жүріп, анық бас //Еңбегің кетпес далаға» дейді. Осы сөздің мәні неде? Бұл сұраққа жауап беру үшін эпостық мына бір эпизодты еске алайық. «Қыз Жібек» жырында, жылқысын Жібектің ауылына «қаптата салған» Төлеген, қыздың әкесіне: «Ей, бай, ұзын сөзді мен білмеймін. Бата аяғына не алушы едің?» дейді. Батырға «жарасты» мінез: асқақ сөз, тасқан көңіл. Бірақ осы батырлар, басына іс түскенде, жыршы айтқандай, «жылай» салады. Ұстамдылық, салмақтылық мінез жоқ. «Жоқта – шыдам, барда – қасиет» табылмаған мінезді айтып отыр Абай. Осы мінезді түзеу үшін де қажет етеміз ақын сөзін. Осыны ұғымдастырып, жүйелей айтсақ, ойшыл Абай қоғамдық этика мен біліктіліктің жаңа қағида-үлгісін қалыптастыруға да керек. Қоғамның қай саласын алмайық, осы жоқтың орны көрініп тұрады», – дейді Сейтқасым Әуелбеков.
– Сейітқасым аға, сіз о баста ғалым-оқытушы болдыңыз, ал туған еліңізден кетуіңізге не себеп болды? Бұл шешім тарихи контекстен, әлде саяси жүйеден, болмаса тоқсаныншы жылдар қиындығынан туындады ма, әлде рухани шөлдеу болды ма?
– Мен 1998 жылы елден кеттім. Ол кездегі тұрмыстық, қоғамдық жағдайды жақсы білесіз. Оның алдында, 1993-1997 жылдары Санкт-Петербургтың Мемлекеттік университетінде докторантурада оқыдым. Бұрын сол университетте кандидаттық қорғаған болатынмын. Докторантураны бітірген соң, Алматының жоғарғы оқу орнында бір жұмыс істедім де, келесі жылы Францияға біржолата кеттім. Әйелім француз. Ол елге кетуімнің себебі сол болды.
– Одан бұрын сабақ бердіңіз ғой? Кеткенге дейін қандай жолдардан өткеніңізді білсек.
– 1977-1983 жылдары КазГУдың тарих факультетінің арнаулы бөлімін бітірдім, неміс бөлімі. 1983-1986 жылдары қазіргі Әуезов атындағы университетте тарих кафедрдасында жұмыс істедім. Ол кезде Қазақ химиялық-технологиялық институты, КазХТИ, деп аталатын. 1986 жылы Ленинградтың Мемлекеттің университетіне стажер болып, келесі жылы аспирантурасына түсіп, оны 1990 жылы бітіріп, кандидаттық қорғап шықтым. 1990-1993 жылдары сол КазХТИ институтына қайта оралып, үш жыл жұмыс істедім де, сол баяғы Ленинград университетіне докторантураға кеттім. 1993 жылы кетіп, 1997 жылға дейін докторант болып іздендік (ол кезде Санкт-Петербург университеті деген атауға көшкен). Бірақ доқторлық диссертацияны қорғағаным жоқ. Уақтылы дайындай алмадым. 1997 жылы елге қайтқан соң, Алматыға көштім де, Қонаев атындаға гуманитарлық институтта бір жыл сабақ бердім. Сол жылдың оқу жылы аяқталған соң, Францияға біржолата кеттім.
– Францияға қоныс аударғаннан кейін қандай интеллектуалдық кеңістікті иелендіңіз? Шетте өмір сүру сіздің көзқарасыңызды қалай өзгертті? Өз ұлтыңызды алыстан бақылау әлдебір қасиетіңізді арттырды ма, әлде ішкі қарсылық пен іштей үмітсіздікті күшейтті ме?
– Ол елдің жоғарғы оқу жүйесі мен ғылыми мекемелері менің университеттік, кандидаттық дипломдарымды конвертацияламады. Совет үкіметі мен Франция арасында диплом тану туралы конвенция жоқ екен. Сол себепті мамандығым бойынша жұмысқа орналаса алмадым. Оның үстіне тіл білмедім. Уақыт өте, қолдан келгенше білімді толықтыруға тырыстым. Мен КазГУ-дің тарих факультетінің арнаулы тобын бітірдім, бірақ біз философиялық, этнологиялық білім алған жоқпыз. Ол кездің оқу бағдарламасы солай болатын. Біз оқыған диамат пен истматтың философиялық білімге қатысы жоқ екенін жақсы білесіз. Сол сияқты, біз оқыған этнографияның этнологияға қатысы аз болатын. Сонымен, не керек, білмегенді автодидактикалық амалмен білуге тырыстық. Көзқарасымның өзгеруіне байланысты, көргенімді айтайын. Бірде қасымда отырған француз жігіті темекісін шегіп болды да, алдында жатқан нанға батырып, өшіре салды. Менің анам жерге түскен нанның уағын теріп, шекесіне басып, тәу етіп, Құдайдан кешірім сұрап жүретін. Ауылдың наным-сенімін, тәрбиесін көріп өстік. Дегенмен, әлгі французды көргенде, қылығының астарын түсінгім келді. Не себепті бұл жұрт «қасиетті» деген сөзді білмейді? Білмесе де, қарны тоқ, киімі бүтін? Сол жігіттің астында – мәшинесі, тағы бір судай жаңа жапонның мотоциклі болатын.
Соны көріп, ойладым – әулиешіл, бірақ, аш қарын – біздің жол дұрыс па? Жоқ, мынаның істеп отырғаны жөн бе? Не керек, қорытындысында, аяқ асты әулиешілдік пен істің оңтайлануы үшін жасалынатын «прагматикалық» діншілдікті қойдым. Екеуінің де қоғамдық өмір жолын түзеуге шамасы жоқ екендігіне көзім жетті. Сіз айтқан «қасиетке» де қатысты бұл сөз. Қоғамдық және тұрмыстық болмысқа оймен қарап, ақылмен шешуді басты принцип ету керек деп шештім. Мен тапқан қасиет осы болды Біздің елдегі оқыған жұрттың кейбірі әлеуметтік болмыстарды психологияландыруға бейім тұрады. Сіз айтқан «ішкі қарсыластық», «іштей үмітсіздіктің» төркіні сонда. Бұл орыс мәдениетінен келген түсініктер.
Қоғамдық-саяси бостандығы болмаған Русия халқының ішкі күйзелісі көп болады. Ол туралы өз жазушылары мен ғалымдары жазды. Айтып та жүр. Ал, Францияның қоғамдық өмірінде, жеке тұрмысында, ондай «үмітсіздік» болмайды. Мемлекеттің саясатымен келіспесе, көшеге шығады. Сөйтіп, ішкі қарсыластығы мен күйзелісін «сыртқа» шығарып тастайды. Жеке отбасының өмірі де солай. Бала-шаға мен ата-ана бас қосқанда, жасына, жолына қарамай, бір-біріне шындықты айтады да, күйзеліс тудыратын мәселені шешіп тастайды. Басқаның жол-жөніне қарап, үмітсіз өмір кешіп жүрген ешкім жоқ. Мен де сол әрекет жолын ұстайтын сияқтымын. Айтатын ой бар ма, айтамын. Ойландыратын мәселе бар ма, жазамын. Құдайға шүкір, елдегі орыс тілді сайттар сын сөзден қорықпайды. Дұрыстап жазсаң, басып шығарады. Негізінен орысша жазатыным да – содан. Енді сіздермен табыстық. Сондықтан, іштей тыну мен үмітсіздіктен алыспын деп ойлаймын. Бірақ, елге деген сағыныш – ол басқа тақырып. Франция мен ел арасындағы жер қашықтығын ойлағанда, көкейдегі сағыныш күйзеліске алып баруы әбден мүмкін.
Ешбір ұлттың «кемшілігі» болмайды, оны өлшейтін өлшем бірлігі де жоқ
– Жақсы білесіз, ұлттың кемшілігін айту ең оңай жол, бірақ қиындықтың бір бөлшегін шешу – ол деген жауапкершілік алу. Осы тұрғыдан келгенде, сіз өз еліңіздің рухани, мәдени немесе ғылыми дамуына қандай үлес қоса алдыңыз немесе қостыңыз?
– Шынын айтқанда, ешбір ұлттың «кемшілігі» болмайды, себебі оны өлшейтін өлшем бірлігі де, критериі де жоқ. Сондықтан ол сөзді идеологиялық клише деп түсіну керек. Сын сөзге келсек, оның мақсаты – халықтың жүріс-тұрысына баға беру емес, сол жүріп-тұрыстың негізінде жатқан қоғамдық көзқарастарды ғылыми, объективті түрде талдау. Керек жерінде сынау. Сын мен шынның түбірі бір болуы кездейсоқ емес қой. Сын сөздің жауапкершілігі де осында – шындықты ашу. Мәдени, ғылыми дамуға қосқан үлесті айтсам, осы Францияда бірнеше ғылыми мақала шықты. Елде де қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген ғылыми және публицистикалық материалдар бар. Қазірше, осы ғой деймін қосқан үлес.
–Сіз әлеуметтік желідегі жазбаларыңызда жиі сын айтасыз. Бұл сындар негізінен ұлттың өзіндік болмысына, менталитетіне, эстетикасына, танымына қатысты. Бірақ, ойлап қоямыз ғой, сын айтқанда оған моральдық құқығың болу үшін – өз тәжірибеңмен үлгі көрсету маңызды емес пе? Бұл пікіріме ренжіп қалмаңыз, жай ойымыз ғой. Өткенде қазақ ғылымына, жалпы жалған ғылым, білімсіздік, әдебиет саласындағы мәселелерге қатысты мақала жаздыңыз, мәдени мұрашылдықты сынадыңыз, «қазақ тілінің философиялық лексикасы ұйымдастырылмаған» дедіңіз, ойларыңыз сергек әрі жаңа болғандықтан да біз оны порталға жарияладық. Шынымен де бұл тұрғыдағы ойларыңыз дұрыс, байыпты. Сізде бұдан басқа ұлттық мәдениетті қайта түзуге қатысты концептуалдық, ғылыми, идеологиялық ұсыныстар бар ма?
– Қоғамдық пікір алмасудың екі түрі бар. Біріншісі – жайылған дастархан басында айтылатын салттық сөз. Екіншісі – оқырманға арналған ғылыми пікір. Дастархан үстіндегі сөз алмасудың басты тәртібі – жол ұстау, жөн білу. Үлкенге қарсы сөйлемеу. Онымен сөз таластырмау. Ал ғылыми сынға келсек, оның табиғаты – бөлек. Сын сөзі жол мен жөнге, атақ пен абыройға қарамайды. Моральдық парызы да сонда – ақ-қараны ажыратып, шындықты айту. Оны жұртқа жеткізу. Мен өз сөзімді пікір алмасудың осы түріне жатқызамын. Мораль мен сын сөзінің арасында байланыс жоқ емес, бар. Бірақ оның арасы сіз айтқандай емес, басқа. Сіз тұлғаның статустық орны мен сөз сөйлеу құқығын байланыстырып, одан моральдық принцип шығарып отырсыз. Жайдары тілмен айтқанда, басқаны сынамақ бұрын, өзіңе қара, – демексіз. Дегенмен, бұл ойыңыз сын сөзге дәстүрлі көзбен қараудың жолы екендігін айтқым келеді. Сондықтан, қорыта келе айтарым – ғылыми ортаның моралі мен этикалық талабы, әлгіде айтылғандай, шындықты ашу болса, екіншіден, өз пікірін оппонент алдында қорғай білу. Осыдан бірнеше апта бұрын Сіздердің порталда Дидар Амантай деген әдебиетшінің мақаласы шықты. Сол мақаланың астында пікір қалдырдым. Бірақ ол азамат менің сөзіме жауап бермеді. Төлен аға Әбдіктің мақаласына жазған пікірім де жауапсыз қалды.
Менің түсінігімде, ғылым және өнер ортасының моральдық мәселесі – осы. Егер әдебиетші өз пікірін қорғап, шындықтың ашылуына, оның оқушы назарына жетуіне септігін тигізбесе, ол қандай әдебиетші, қандай азамат? Бұл сөзім үлгі тақырыбына да байланысты. Әрбір жазушы мен ғалым, үлгілі азамат боламын десе, өз пікірін публика алдында қорғауға міндетті. Жеке басының беделі үшін ғана емес, шындық үшін, шындыққа жол берер этикалық жолға құрмет үшін. Ендігі сөзді сіз айтқан «ұлттық мәдениетті қайта түзету» мәселесімен жалғастырар болсақ, оны қазіргі қалыптасқан жағдайды констатация жасаумен бастауға болатын сияқты.
Өзіңізге аян, бүгінгі тұрмыстың әдет-ғұрыптары мал баққан, ру мен тайпаға бөлініп, көшпелі тұрмыс кешкен заманда болмысқа келген. Демек, жүздеген жылдар бұрын қалыптасқан көзқарастар мен құндылықтар. Сол көшпелі қоғамда ортақ ереже, мораль мен заң, сөздің бүгінгі мәнінде, болған емес, себебі көшпелі тұрмысқа олардың қажеті болмады. Осыны «Айман-Шолпан» эпосынан көруге болады. Бірі – бай, бірі – батыр Маман мен Көтібар, Алшын-Жаппастың асына келіп, шу шығарып, жиынды бұзады. Ас иелерінің сөзіне екеуі де құлақ аспайды, себебі ас беруші Алшын-Жаппас пен ас қонақтары Маман мен Көтібар елдерінің арасында экономикалық байланыс, әлеуметтік бірлік пен саяси тұтастық жоқ. Бірақ, ол заманнан бері, қазақ қоғамының жалпы кескіні көп өзгеріске ұшыраған жоқ сияқты. Әрине, бұл гипотезаны негіздеу үшін бірқатар мақала, арнайы кітап жазу керек. Дегенмен, осы әңгіме шеңберіндегі сөз қысқа болу үшін, жария етілген мына бір мақаламды ұсынып отырмын. Қала көшелерінде сіз бен біз көретін алыс-жұлыс, төбелес, тегін тамаққа таласып, адамдық кейіптен айырылу сияқты әдеттерді ғылыми түрде қарастырдым. Әлеуметтік және табиғи ортаны «сырт» және «ішке» бөлу арқылы одан жүріп-тұрыстың этикалық жол жасау мәселесі қозғалды:
Сонымен, жоғарыда айтылған ойға ендігі қосарым: менің ойымша, Маман бай мен Көтібар заманында қалыптасқан әдеттер ортамызда әлі жүр. Бірақ оларға сын көзбен қараудың орнына, қайта жандандырып, әлеуметтік ортадан орын бердік. Сондықтан бүгінгі рухани, мәдени, әлеуметтік тоқыраудың тамыры осы қарама-қайшылықта деп ойлаймын. Бір жағынан, әлеуметтік, қоғамдық, урбанистік, демографиялық болмыстар дүниеге келіп, бүгінгі қазақ қоғамын түбегейлі өзгертсе, екінші жағынан, сол жаңа болмыстар мен процестерді көшпелі тұрмыста қалыптасқан ескі құндылықтар мен қөзқарастар арқылы шешкіміз келеді. Осы тұста, басқа елдердің тәжірибесінен сабақ алған жөн. Мысалы, Батыс Еуропа елдерінің тарихына қарасақ, олар осы сияқты қарама-қайшылықтар кешенін өтпелі заманда шешіп тастағанын көреміз. Орта ғасырдың кертартпа көзқарастары мен құндылықтарын түбегейлі сынап, одан бас тартып, Жаңа заман (Новое время) дәуірінде, сол заманға сай келетін көзқарастық, этикалық, моральдық принциптер негізделіп, қоғамдық дамудың шартын жасаған. Локк, Юм, Руссо, Кант сияқты философтар еңбегінің қоғамдық мәнін осылай түсіндіруге болады.
Гомер заманы мен көшпелі қазақ қоғамы өте ұқсас
– Бізде ше?
– Бізге келсек, біз, керісінше, егемен ел болғалы, Орта ғасырдың құндылықтарын қазіргі қазақ қоғамының санасына құйдық. «Рухани жаңғыру» және сол сияқты бағдарламалардың негізгі мәні – осы.
Біздің бұл болжам дұрыс болса, мәдениетті қайта түзетудің жолы былай болу керек сияқты. Біріншіден, өткен қазақ қоғамының жалпы сипатына экономикасы, әлеуметтік құрылымы, қоғамдық сенімі ұқсас келетін мемлекет тауып, оны жан-жақты зерттеу арқылы қазіргі қоғамдық мәселелердің мән-мазмұнын тануымыз қажет. Диагнозы дұрыс қойылған аурудың емі де қонымды болады емес пе? Осы орайда, ертедегі Грекия тарихын зерттеу керек деп ойлаймын, себебі Гомер заманының экономикасы мен тайпалық құрылымы, әдеті мен діни сенімі көшпелі қазақ қоғамының наным-сенімдері мен әлеуметтік құрылымына өте ұқсас. Әсіресе, ауыз әдебиетінен жазба әдебиетіне өту, аңыз-әңгімелерден рационалды білімге көшу, тайпалық бытыраңқылықтан арылып азаматтық қоғам құру, фольклорлық түсініктер орнына философиялық ұғымдар жүйесін қалыптастыру – осының бәрі бізге интеллектуалдық-танымдық сабақ болатын тәжірибелер.
«Батыс Еуропаның тарихынан сабақ алайық» десе, аза бойы қаза тұратын, «европоцентризм қаупінен» сақтанғыш мінезді, бірақ дүмше білімді ғалымдардың көп екенін жақсы білемін. Сондықтан, бұл ойымды қысқа түрде ғана айтпақпын. Мысалы, француз философы Жаклин де Ромили ертедегі Грекиядағы «жұмсақтық» ұғымын зерттеп, кітап жазды. Сол кітапта Гомер заманында биік саналатын «қаттылық», «тәкаппарлық», «өзімшілдік» құндылықтарының Афина демократиясы тұсында «жұмсақтық», «мейірімділік», «азаматтық» болып, мағына өзгерткенін айта келе, демократиялық қоғам құру мен әдет-ғұрыптың «жұмсаруы» арасындағы сәйкестікті фундаменталды принцип ретінде атап кетеді. Бұл тақырып пен танымдық амалдың бізге тікелей қатысы бар. Мысалы, «Алпамыс жырында» Бадамшаның тірсегін тіліп, оны бәйтеректің басына іліп қояды Алпамыс батыр. Сондағы Бадамшаның бар жазығы – күйеуін жақтап сөйлегені. Бірақ, тірсек тілген Алпамыс батыр ма, жоқ күйеуін жақтаған Бадамша батыр ма? Қобландының «батырлығына» да басқаша көзбен қарап, түсінетін уақыт болды. Бір-екі ескінің әдет жолын ғана айтып отырмын. Ал, негізіне келсек, ұлттық рухани мирастың бүкіл кешенін осылайша сыннан өткізіп, қазіргі заманның сұранысына сай келетін ұғымдар мен түсініктер жүйесін жасап шығаруымыз қажет.
– Сіздің бұл пікіріңіз толайымен қарсы пікір тудыруы мүмкін…
– Әрине, Алпамыс заманының құндылықтары мен психологиясына бүгінгі күннің көзімен қарап, баға беруге болмайды. Ол амал ғылыми тәсілге де қарсы болар еді. Сол себепті, батырды «қатыгез болдың» деп айыптай алмаймын. Дегенмен, Алпамыс батыр тұсында қалыптасқан әдет-ғұрыптардың қазіргі заман тұрмысына жарамайтынын тағы да айтып өткім келеді. Демек, мәселенің бір ұшы бала тәрбиесінде. Бала тәрбиелеудің мақсаты, бүгінгідей, «қазақ баласын» тәрбиелеп шығару емес, адам баласын тәрбиелеуде. Себебі мейірімділік, жанашырлық, сыпайылық пен кішіпейілділік, адалдық пен адамдық қасиеттер адам баласының бәріне тән қасиет. Жақсы адам тәрбиелеп шықсақ, нағыз қазақ баласын тәрбиелегеніміз.
«Философпын» деген жұрттың сөз пайымы – үстірт, мазмұны – бедеу спекуляция…
– Сіздің мақалаңызға қатысты 1-2 рет пікірлескеніміз бар, азырақ болса да тыңдадық дегендей, байқағанымыз – сіз философиялық тереңдікпен ойлайсыз. Бұл – сіздің көзге көрінетін артықшылығыңыз. Бірақ философия тек жауап іздейтін ғана емес, шешім ұсынатын сала. Сіздің философияңыз неден басталып, нені ұсынады?
– Бұл сұрағыңызға жауап бердім ғой деп ойлаймын. Расында да, философияның басты мақсаты қазіргі қоғамның болмысын шындық жолымен жұрт зейініне жеткізе отырып, түсініксіз болмысты түсінікті ету. Оның шешімі де осы деп түсіну керек. Менің философияма келсек, ол менде жоқ. Қазақ қоғамында философиялық ой жүйесі қалыптаспаса, ол маған қайдан бітсін?
Көзбояушы «философтар» көп. Олар басып шығарған кітаптар да жетерлік, бірақ философиялық ойлау мәдениеті бізге әлі жеткен жоқ. Қазақ тіліндегі абстрактты түсініктердің сексен проценттейі парсы мен арабтан келіпті. Одан аз, не көп болар, бірақ мәселе санда тұрған жоқ, сапада. Сол сапа жағын айтсақ, сырттан келген ұғымдардың этимологиясы мен философиялық мәнін ойластырып жүрген не философ, не арабист жоқ. Сондықтан, «философпын» деген жұрттың сөз пайымы – үстірт, тұжырымы – мәнсіз, мазмұны – бедеу спекуляция, эзотерикалық сандырақ болып жатады. Есіңізде болар, егемен ел болып, еңсемізді көтереміз дегенде, «Ұлттық Энциклопедия» басып шығардық. Соның мазмұнына қараңыз, Данияр Әшімбаевтың «Кто есть кто в Казахстане» деген кітабы сияқты болмашы бір зат. Бұл жай академиялық ғылымның қоғамдық бөлек сала ретінде қалыптаспағанын көрсетеді.
Баяғы болыстың «киіз кітабы» сияқты, билік қолындағы бір тетік. Осы тезисті философияның бүгінгі ахуалына қатысты айтуға да әбден болады.
– Тойшылдықты, мақтанқұмарлықты, марапатқа құмартуды сынайсыз. Неше жылдан бері шеттесіз, мүмкін, бұл құбылыстардың тарихи, психологиялық, әлеуметтік тамырына бойлаған ғылыми сараптамаңыз бар шығар? Бұның себебі не, біз бұдан жуық маңда шыға аламыз ба?
– Негізінде, қазақ қоғамы «тойшыл» емес, «асшыл» болған. Той мен астың рәсімдік жолының айырмашылығын білу үшін қыз бен жігіттің қоғамдық статусы мен әруақтардың жолын еске салсақ, жетіп жатыр. Бұл өзінше тақырып болған соң, бұл жолы осымен тоқтаймын. Тойшылдықтың бірнеше себебі бар. Оның бастысы – қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы мен туыстық жүйесі. Төрт-бесінші ата деңгейінде қосылатын туыстарды «жақын ағайын» санаймыз. Оған құда-жекжаттар мен әріптес-достарды қоссақ, үш жүз қонақтың саны мен апта сайын болатын тойдың есебі шығып тұр. Француздар арасында, негізінен, бір әке, бір шешеден туғандар ғана өзара араласады. Тойға да, бала-шағасымен, солар шақырылады. Той дастарханында 40 – 50 ғана қонақ болатыны сондықтан. Демек, ұлтымыздың «тойшыл» болуы мінезден емес, туыстық жүйесінен. Тойшылдық, мерекешілдіктің себебін француз антропологы Роже Кайюа (Roger Caillois) былайша түсіндіреді. Оның ойынша, той тойлау, ас беру «итшілік» өмірдің ауыртпалығын ұмыту үшін, ас та төк дастархан жайып, аткөпір дүние шашу импульсіне берілген шақта күнделікті, профанды өмірдің ауыр жүгін аударып тастап, «қасиетті», сакралды күндердің қызығына берілгендей болады.
Ас пен той үстінде қыруар мал сойылып, дүние-мүлік шашылады. Бірақ оның өз орны бар. Бүгінгі күн шығын шықпаса, ертеңгі күні далаға егін бітпейді, мал басы көбеймейді дейтін түсінік көп халықтардың сенімінде бар. Оны біздің қазақ «әруақ риза болмай, тірі байымайды» дейді. Кайюа айтқан профандық және сакральдықтың күндердің оппозициясын тойда айтылатын кейбір игі тілектер мен жақсы сөздерден есітіп қалуға болады. Тойшылдыққа серпін беретін тағы бір әдеттің негізі – адам баласы теңсіздікке төзгісі келмейтін мінезде. Сондықтан, тұрмыс тілімен айтқанда, «қатардан қалмай», «біреуден – ілгері, біреуден – кейін» той жасап беруді әрбір қазақ тұлғалық, ата-аналық, әлеуметтік борыш деп санайды.
Ал, мақтанқұмарлық пен марапатқа келсек, оның себебін де антропологтардан есітиміз. «Адам баласы теңсіздікке төзімсіз келеді» дедік. Бірақ, сол сияқты, абсолютті теңдікті де адам баласы жек көреді. Мысалы, әйел алдында тұрған қазақтың еркегі өзін «еркек» қып көрсеткісі келеді. Кішінің алдында тұрған үлкен де өзін «үлкен» санап тұрса, қарасақал алдындағы ақсақал да өз бойын бөлектеу ұстайды. Демек, қатаң теңдікке төзбеушілік – адам баласына тән қасиет. Осы түсініктің техникалық-символикалық жолдарын қазақтың өткен тұрмысы мен қазіргі қоғамдық өмірден байқауға болады. Мысалы, патшалық заманда жасаған ата-бабаларымыз орыс өкіметі берген орден-медальдарын омырауына таққанды мәртебе етіп, алған грамотасын төрге іліп қойған. Болыс болған жұрт та лауазымдық белгілерін ұқыпты ұстап, жұрт көзіне көрсетіп отырған. Қазіргі заманда да бұл әдет көп өзгеріске ұшыраған жоқ, себебі оның негізінде жатқан қағида өзгеріссіз қалды. Осының дәлелі ретінде әртүрлі қоғамдық, мемлекеттік Одақтардың мүшелері мен оларды қоршаған қоғам арасындағы марапат пен атақ төңірегіндегі талас-тартыс, қапашылығын айтсақ, жетіп жатыр.
Бұның табиғатын дұрыстап білу үшін Батыс елдерінің тарихына зейін салуға болады. Мысалы, буржуазиялық революциялар жеңіп, республикалық тәртіп орнаған Батыс елдерінде жаңа қоғамдық-саяси түсініктер пайда болған. Соның бірі – mirite ұғымы. Мәні орыс тіліндегі «заслуга» сөзіне келеді. Сол елдердегі феодалдық қоғам тұсында «атақты тұлға» атану үшін ақсүйектер тобына берілген, олардың сенімді адамы саналу басты критерий есебінде болса, республика тұсында бұл құндылықтар түбегейлі өзгеріп, қоғамға, мемлекетке қызмет ету түсінігімен ауыстырылған. Ол өзгерістің мәнін қоғамға танытып, объективті бағасын беретін мемлекеттік құрылымдар бекітіліп, марапаттау рәсімі мемлекеттік құрылыстың маңызды механизмі ретінде қалыптасқан.
Бізге келсек, біздің қоғамдық санада марапатқа деген қоғамдық көзқарас, көп жағдайда, өзгеріссіз қалды. Марапат алуды мемлекетке, қоғамға қызмет етудің нәтижесі деп түсіну, әрине, орныққан түсінік. Дегенмен, медаль алуды өзін басқадан артық санаудың жолы деп түсіну де сол қоғамдық санаға тән қасиет. Марапат пен марапаттанудың объективтік критериін қалыптастыру да өз кезегін күтіп тұрған ғылыми мәселе. Мысалы, осы күнге дейін «еңбек» пен «еңбек сіңіру», «қызмет ету» мен «марапаттану» сияқты ұғымдар ғылыми мәселе ретінде зерттеліп, көптің санасына жеткен емес.
Осының нәтижесінде, ғылыми жолмен танылмаған әлеуметтік болмыстарды «қазақи менталитетінің» бір түрі сияқты жұрт айтып жүр.
Жұртқа жан ашу – бір басқа да, оның ақымақ ісін қолпаштау – бір басқа
– Кейде сіз сынау арқылы өзіңізді жоғары қоясыз, бірақ қазақ қоғамының ауыр жағдайында өмір сүріп жатқан адамдардың контекстін толық ескере бермейтін сияқтысыз. Осыған не дейсіз?
– Ол, сіз айтқандай, өзімді «жоғары қою» емес, өтірік сөзге төзімсіз мінезімді айтқаныңыз шығар. «Қоғамның ауыр жағдайы» дедіңіз. Оныңыз рас – материалдық тұрмысы ауыр үйлер бар. Бірақ жеке бастың тұрмысын өз дегенімен ауырлатып отырған жұртты қайтесіз? Кредитке той жасап, мәшине мінуді айтаймын. Айтпағым – мектеп оқушыларының «выпускной балы». Бірде, қыздар мен ұл балдардың балға киетін киімінің бағасын, ресторандағы отырысының құнын, ары-бері жүргенге мінетін лимузиндерінің қаражатын санасам, ата-аналардың бір айлық табысын талап ететін сан шықты.
Жарайды, той тойлау әдет-ғұрпымызға тамырын терең жіберген жол делік. Одан бас тарта салу – оңай шаруа емес. Бірақ бал жасап, оған арнайы көйлек киіп, лимузин мініп, ресторандатып мал шашпақ қазақтың қай атасынан қалған жол? Қай «контекстіне» кіретін әдет? Бұл сөзімнің жұртқа жақпасын білемін, бірақ тұрмыстық-экономикалық өмірдегі шын қиындықтар мен қолдан жасалған «ауыртпалықтардың» айырмасын ашып сөйлеу керек. Жұртқа жан ашу – бір басқа да, оның ақымақ ісін қолпаштау – бір басқа. Мысалы, Францияда «выпускной бал» деген мейрам жоқ. Банкетті де ешкім жасамайды. Лимузин мініп, көшедегі тәртіпті бұзып, ел шулатуды да ешкім асқан жетістік деп санамайды. Біздің елде де бұл бассыздықты ұнатпайтын жұрттар бар. Дегенмен, бұл мейрамгершілікке ақылмен қарап, қоғам тарапынан төзімсіздік көрсету әлеуметтік нормаға айналмай отыр.
Әрине, бір мысал келтіріп, одан жалпылама қорытынды шығара салу ғылыми амалға жатпайды. Дегенмен, жоғарыда айтқанымдай, қазақтың бүгінгі әрбір әдетін ғылыми түрде зерттеп, табиғи болмысын жұрт санасына жеткізу әлі де істелмей, өз зерттеушісін күтіп тұрған мәселе.
– Сіз ұлт үшін мазасызданатын шынайы интеллигентсіз бе, әлде интеллектуалдық элитаның шеттен бақылаушы өкілісіз бе?
– Интеллигент деген сөзді өз басым қолданбаймын. Ол орыс қоғамының табиғатын сипаттау қажеттілігінен туған ұғым. Басқа елдер мен мәдениеттерге тән емес. Бізге де қатысы жоқ.
Әдетте, интеллигент дегенде, ар тазалығын, білімділік пен саяси өмірге немқұрайды қарамауды айтады. Менің түсінігімде әрбір қазақтың ары таза, білімі – жоғары, әлеуметтік «еті тірі» болу керек. Сондықтан, өзге жұрттың болмысын сипаттауға жасалынған терминді өз қоғамымызға теліп, одан танымдық мәселе көтерудің қажеті жоқ деп ойлаймын. Бұл сөзім тұлғаның моральдық қасиетін зерттеме дегенім емес, әрбір болмысты қоғамдық, мәдени, әлеуметтік-психологиялық шартына қарай қарастыру керек демекпін. «Элита» деген сөзді де аузыма алмаймын. Ол сөз – адамды сорттау үшін ойлап табылған амал. «Элиталық бидай тұқымы», «элиталық қошқар», «элиталық бұқа», «финанстық-экономикалық элита». Көріп отырсыз: бұл қоғам мен ат төбеліндей аз жұртты бір-біріне қарсы қоюға табылған тәсіл.
Бұл мәселе туралы жазылған мақаланың қолжазбасы бар. Құдай қаласа, жарық көрер.
– Бұл ойыңыз ұнады. Енді мынадай сұрақ; егер сізге бүгін Қазақстанға оралып, білім-тәжірибеңізді елге арнау ұсынылса, келісер ме едіңіз? Әлде сіз елдің өзгеруіне деген үмітті түбегейлі жоғалтқансыз ба?
– Информатикалық заманда көшпей-ақ елге пайда келтіруге болады. Оның үстіне, студенттерге сабақ беріп, оқушы тәрбиелеу мен үшін кештеу шығар. «Үміт» дедіңіз. Ол да мен онша қолданбайтын сөз. Үміт деген, сайып келгенде, не Құдайдың, не пенденің қолына қарау. Мен ешкімнің қолына қарағым келмейді. Елдің болашағына қатысты айтылған сөз болса, әрине, елдегі жағдайдың түзелетініне күмәнім жоқ. Қазіргі ел Президенті өте сауатты, жеке басының мәдениеті жоғары, саяси тәжірибесі мол адам. Сондықтан ел алдында тұрған мәселелерді кезең-кезеңіне қарай шешер деп ойлаймын.
– Ұсынысымызды жерге тастамай, сұхбат беруге келіскеніңіз үшін рахмет, Сейітқасым аға. Қазақтың алыста жүрген бір баласысыз ғой, амандық болсын.
Бөлісу: