Қазіргі қазақ тілінде сирек қолданылатын сөздердің бірі – елті. Ш. Уалихановтың айтуынша, елті дегеніміз жанып тұрған оттың жалынына қарап бал ашатын адам. Тағы біраз әдебиеттерде бақсы әйелдердің елті деп аталғаны көрсетілген. Мақсұтбек Сүлеймен «Қыпшақ Қойлыбай бақсы» деген мақаласында «Қазақ халқы тылсым әлеммен байланыс жасай алатын, бойына тәуіптік, бәлгерлік, сәуегейлік, сиқыршылық қасиеттер қонған адамды бақсы деп атайды. Шағатай тілінде оның атауы – бақшы. Ертеде бақсылықпен әйелдер де айналысқан. Оларды елті дейді», - деп жазады. Бұл сөздің жаны бар. Олай болатыны, көптеген халықтардың ескі тарихында құпия әлеммен байланыс жасауға қабілетті деп көбінесе әйелдер танылған, бұл матриархаттық дәуірге тән белгілердің жұрнағы болса керек.
Сөздің төркінін көне түркілік /yäl/ түбірімен байланыстырған Л. Потаповтың тұжырымын толық құптаймыз. Махмұд Қашғардың «Диуанында» бұл сөзге жын деген анықтама берілген. Алайда, осы анықтамаға байланысты Серікбол Қондыбайдың «Бұл мұсылман дәуірінің туындысы екені айқын. Ал оған дейінгі заманда бақсы-шаманның таза мифтік сипатына байланысты ұғым болған», - деген пікірін ескерген жөн. Бізше, /yäl/ түбірінің әу бастағы мағынасы – көзге көрінбейтін тылсым күш, ғайып дүниемен байланысқа түсуге жәрдем беретін киелі рух, кейін келе ол мұсылмандық жын түсінігімен бірігіп кеткен.
Әрине, бұл жерде елті сөзі тікелей көне түркілік /yäl/ түбірінен жасалып тұр деген ұғым тумауы керек. Түбін қуғанда, бұл сөздің көне тұлғасы /ä(e)l/ болуға тиіс. Өйткені, көне түрік тілінде дауыстыдан басталған сөздердің алдына кейде /y/ дыбысы қосылып айтыла береді. Мысалы: /äm>yäm>yim/ (жем, дәрі); /ïpar>yïpar/ (жұпар); /ïraq>yïraq/ (жырақ, алыс); /ïǧaç>yïǧaç/ (ағаш). Олай болса, елті сөзі /ä(e)l/ түбіріне зат есім тудыратын /-ti/ жұрнағы жалғану арқылы жасалған, мағынасы: жыны немесе киесі бар, құпия әлеммен байланысқа түсіп, ондағы рухтарды өз қызметіне пайдалана алатын адам, бақсы. Қазірдің өзінде «бақсылардың жыны бар» деген ұғым халық көңілінен терең орын алған. Халық ұғымы бойынша жын (көне түрікше: ел) екі салаға – қайырымды және қаскөй жындар болып бөлінеді. Қаскөй жындар адамды иектеп, ес-ақылынан аздырады, қорқытады, бойына үрей салып, көңіліне күдік ұялатады, адастырады. Сондықтан, есінен адасқан адамды «жын соқты», «албасты басты» деп, бақсы ойнатып, ұшықтап жатады. Ақыл-есі дұрыс емес адамды жынды деп атаған. Олай болса, тіліміздегі елбектеу (тырбыңдау, жаны қалмау, селтеңдеу), елбеңдеу (жеңілтектену, қалбалақтау), елбіреу (берілу, езілу), елгезек (тіл алғыш, шапшаң), елегізу (елеңдеу, алаң болу, қорқу, үрейлену), електеу (елпілдеу, қалбалақтау), елеңдеу, елеру (едірею, үрку, құтырыну, жындану), елес (бұлдыр бейне, бос қиял, алдамшы дүние), елес-алас (кіресілі-шығасылы есі бар), елеуреу (желігу, даурығу, қорқу), елжіреу (мейірлену, құштарлану, құмарту), елпек (елгезек), елпелектеу (асып-сасу), елту (улану, елеуреу, желігу, мас болу, ұю), еліру (жындану, мас болу, алақтау), еліктеу (елту, қызығу) елірме (үркек, әулекі, жынды), елірмелі (жынды, елірмесі бар) т.б. бір шоғыр сөз көне түркілік /ä(e)l/ түбірінен әр қилы сөзжасам тәсілі арқылы жасалып, тілдік дамудың нәтижесінде әр түрлі ауыспалы мағынаға ие болған деп болжауға негіз бар. Сондай-ақ, көне түркілік /yäl/ түбірі түркі тілдерінің фонетикалық заңдылығына сәйкес қазақ тілінде жел тұлғасына орнығып, бұл түбірден желеп-жебеу (қорғау, демеу), желпеңдеу (ұшқалақтану, елпеңдеу), желік (жындылық, еліктеушілік), желігу (еліру, құмарлану, жындану), желікпе (еліргіш, жеңіл мінезді, жынды), желіктіру (елірту, құтырту) сияқты бірқатар сөз жасалған секілді. Халықтың ескі түсінігінде көтеріліп, «жын буып» ауырған адамға «жел тиді» деп есептелген. Осы тұрақты тіркестегі жел сөзі кәдімгі ауаның ағысы емес, көне түркілік /yäl/ бейнесіне сәйкес келетін сияқты. Мысалы, белгілі жазушы Дидахмет Әшімханұлының «Жынды жел» дейтін әңгімесінен алынған келесі үзіндіге қараңыз:
«...Шал ұстаған бас бармақтың басынан лүп-лүп соққан қантамырдың бүлкілін сеземін. Недәуір уақыттан кейін шалдың:
- Балаға жел тиген. Шайтан ұрған. Су әкеліңдерші, - дегенін естідім.
Төмен жақтан тырп-тырп басқан аяқ тықыры білінді.
- Ата, айтыңызшы, балаға не болған? Мына дерттен айыға ма, жоқ па? (шешемнің дауысы).
- Абыржыма, қарағым, ертең-ақ құр аттай шабады. Қатты жел тиген ғой. Үйде баланы жалғыз қалдыруға бола ма. Ескі қыстау, иен жер. Жын бар, Шайтан бар дегендей...»
Осы үзіндіге зер салып үңілген адамға «шалдың» түсінігіндегі жел мен жынның бір нәрсе екені анық білінеді. Қашқаридың «Диуанында» /yäl/ (жын) сөзіне är yälpindi (адамға жел тиді, жын жабысты) деген мысал келтірілгенін еске алсақ, біздің болжамымыздың негізсіз еместігі айқындала түседі. Тіпті, тіліміздегі кәдуілгі табиғат құбылысының атауы ретіндегі жел (өзге түркі тілдерінің кейбірінде yäl/yel) сөзі де біз қарастырып отырған ескі түркілік /yäl/ тұлғасымен түбірлес болуы ықтимал. Олай дейтініміз, көне халықтардың көпшілігінде жел немесе боран, құйын секілді табиғат құбылыстарын көзге көрінбейтін тылсым күштер басқарады деген наным болған. Қырғыз халқында осындай мифтік бейне «Жел атасы – Жел Қайып» деп аталады.
«Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» жалмауыз сөзі 1) ертегілерде кездесетін қас күш, тажал; 2) қомағай, мешкей; 3) қанағатсыз, аш көз деп түсіндірілген. Әрине, мифологиялық жалмауыз ұғымын араб тілінен енген тажал (дәжжал) сөзімен анықтаудың теріс түсінік тудыруы мүмкін ескерген жөн секілді. Анығында, жалмауыз қазақтың ескі қиял-ғажап ертегілерінде жиі айтылатын жағымсыз бейне. Ол көбінесе жеті басты, қарға тұмсықты, тырнақтары сояудай, аузы апандай, тісі қанжардай, адамның қанын соратын қорқынышты құбыжық.
Белгілі этимолог Әбілбек Нұрмағамбетов жалмауыз тұлғасын Қашқаридың «Диуанындағы» /yamla/ (жинау, тазалау, сүрту) тұлғасымен орайластырады. Бұл ретте ғалым «Бұл етістік метатеза құбылысына ұшырап, /yalma/ тұлғасына дейін өзгерген. Уақыт өткен сайын тұлғасы ғана емес, мағынасы да ауыса түскен. Дәлірек айтқанда, қазіргі түркі тілдерінің кейбіреуінде жинау, тазалау, сүрту құралдарының атауы қалпында кездестіреміз. Мысалы, алтай, телеуіт тілдерінде /yalmur/, ал Баравин татарларында /yalmawïr/ тұлғасындағы сөздер біздегі сыпырғыш мағынасына ие. Әсіресе, соңғы /yalmawïr/ сөзі қазақ тілінде жалмауыз тұлғасына дейін өзгеруге бейім. Түркі тілдерінде р мен з дыбыстарының біріне бірі сәйкесіп қолданыла беретіндігі белгілі құбылыс. Ал қазақ тіліндегі мағнасы ұқсату нәтижесінде пайда болған» деп тұжырады. Басқаша айтқанда, автор сөз төркінін тіліміздегі жалмау (шайнау, жайпау, жоқ қылу, құрту) етістігінен шығарады. Бір қарағанда дұрыс болып көрінеді, себебі жалмауыз сөзінің тіліміздегі қомағай, ашкөз деген ауыспалы мағналары бұл болжалды растайтын сияқты.
Алайда жалмауыз тұлғасының өзге түркі тілдеріндегі нұсқалары бұл болжалға сақтықпен қарау қажеттігін ескертеді. Атап айтқанда, ұйғыр тіліндегі /yalmawuz/, өзбек тіліндегі /yalmagez/, қырғыз тіліндегі /jelmoguz/ тұлғалары Нұрмағамбетов тұспалының тиянақсыздығын көрсетеді.
Біздің ойымызша, қазақ ертегілеріндегі жағымсыз бейненің аты-жөнінің соңғы бөлігі (мауыз) түркі-моңғол мифологиясына ортақ және алтайлықтарда моңуз, туваларда маңгыс, хакастарда моос, моңғолдарда мангус, қалмақтарда мангас, буряттарда мангадхай, дағұрларда мангэ деп аталатын қаскөй кейіпкердің атынан келсе керек. Жорамалымызды сөздердің фонетикалық жақындығы ғана емес, түркі-моңғол халықтарының ертегілеріндегі осы құбыжыққа байланысты сипаттамалардың сәйкестігі де растай түседі.
Моңғол және бурят халықтарың аңыз-ертегілері мен эпостық жырларында мангус кейде денесі шағын, қара түсті, қимылы ширақ тіршілік иесі, ал кейде түйені түгімен, биені бүгімен жұтатын және жұтқаны жұмырына жұқ болмайтын дәу құбыжық ретінде бейнеленеді. Мангустың негізгі бөгенайы – басының көптігі. Қазақ ертегілерінде де жалмауыз жеті басты деп сипатталады. Қазақтың түсінігінде, жалмауыздың бір басын шауып тастаса, орнына бірнеше бас өсіп шығады; бір қолын кесіп тастаса, орнына бірнеше қол өсіп шығады; жерге тамған бір тамшы қанынан қырық жалмауыз өнеді.
Моңғол халықтарының ежелгі аңызы бойынша, мангустың анасы Сары теңіздің улы көбігінен жаралған қарасұр түсті алып кемпір. «Гэсэр» эпосында мангустар Шығыстың қаскөй тәңірі – Ұлан Атаның жерге шашылып қалған ақ сөңке сүйегінен өсіп-өнген.
Мангус көбінесе адам аяғы баспайтын ен дала мен тау қойнауын мекен етеді, кейде үңгірлерге бекінеді. Мангус ертегідегі басты кейіпкердің мал-жанына қас болып, қатын-баласын тартып алады, әсіресе бойжеткен сұлу қызға жаны құмар. Қазақ ертегілерінде жеті басты жалмауыз түпсіз шыңырау үңгірлерді мекен етеді, елді мекендерге жиі айналып соғып, жыл сайын ел-жұрттан ақтылы қой, алалы жылқы, ару қыз салыққа алады.
Ең қызығы, моңғол тілдес халықтардың ертегілерінде жаны қысылған мангусқа шешесі мен әпкесі көмекке келеді, кейде мангустың жары немесе қызы болатыны да айтылады. Олар өте сиықсыз, қорқынышты, қолынан келмейтін сиқыры жоқ, көздегені ертегінің басты кейіпкерінің көзін жою ғана. Осы ретте қазақ ертегілерінде жиі айтылатын жалмауыз кемпір бейнесі еске түседі. Қазіргі күнде жалмауыз кемпір (кемпір бейнесіндегі жалмауыз) деп қалыптасып кеткен тіркестің төркіні, мүмкін, жалмауыздың кемпірі шығар? Қалай айтқанмен, мангустың айналасындағы әйел бейнелі қаскөй күштер мен жалмауыз кемпірдің арасында да бір байланыстың бары анық.
Біз қарастырып отырған сөздің басқы буыны (қазақ тілінде жал, ұйғыр тілінде иал, қырғыз тілінде жел) ескі түркілік /el—yäl/ тұлғасынан шыққан болу керек. Қашқари бұл сөздің мағынасын жын деп анықтайды. Біздіңше түпкі мағынасы көзге көрінбейтін тылсым күш, ғайып дүниемен байланысқа түсуге жәрдем беретін киелі рух болуы мүмкін. Бұл турасында және сөздің ықтимал фонетикалық өзгерістері жайлы елті мақаласында тәптіштеп айтылған. Бір қызығы, ұйғыр халқының «Шынтемір батыр» ертегісінде, басты кейіпкер – Шынтемір жеті басты жалмауыздың алты басын алмас қылышпен шауып түсіреді, соңғы басы қалған жалмауыз сасқанынан құйын (жел) болып құбылып, көзді ашып-жұмғанша ғайып болады. Қырғыз тілінде жалмауыздың желмогуз деп аталуы да біздің болжалымызды шындыққа жақындата түседі.
Қысқасы, жалмауыз сөзі ескі түркілік /el—yäl/ және түркі-моңғолдық /maws—mangws/тұлғаларының бірігуінен жасалып тұрғаны анық.
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. Байланыс: adebiportal@qcontent.kz 8(7172) 64 95 58 (ішкі – 1008, 1160)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.
